Fernando Pessoa: Shikimi yt se ç’ka nji diçka prej muzike luejtë në anije
Ritmike, nji xixëllonjë
len mbrapa vetveten. Anepërqark, i errët, katundi asht mungesë e madhe zhurme
që bjen erë pothuejse të mirë. Paqja e gijthçkasë dhemb e randon. Nji mërzi
amorfe më ngulfat.
Rrallë e tek vij në katund, gati kurrë s’e shkoj këtu krejt ditën, e le ma
me e bujtë natën. Porse sot, meqë ky shoq, në votrën e të cilit jam, nuk më la
mos me ia pranue ftesën, erdha këtu gjithë marre – si i ndrojtuni në festë të
madhe. Mbërrita këtu tanë andje, u kënaqa me ajrin e visoren e paanë, drekova e
darkova mirë, e tash, në thellin e natës, në dhomën time pa dritë, tëhuejsia e
vendit po më mbush me angështim.
Dritarja e dhomës ku do të flej kqyr kah fusha e hapët, kah fusha e
paçanësueme që asht të tana fushat, kah nata e madhe zbehtas e yjëzueme në të
cilën nji puhizë që nuk ndihet, ndjehet. Ulë te dritarja, kundroj me anë
shqisash këtë kurrgja të jetës universale që asht njikëtu jashtë. Ora harmonizohet
në ndjesi të shqetësueme, që nga e padukshmja e dukshme e gjithçkaje e te druni
pakëz i vrazhdë, tue qenë e plasaritun boja e vjetër në parmakun e zbardhylët, mbi
të cilin më shtrihet së kithi gjatësisht krahu i majtë.
Sa e sa herë, megjithatë, e kam pasë gjakue në përfytyrime këtë paqe prej
të cilës gati-gati kisha me ikë tash, t’ishte e lehtë o gja e hijshme! Sa e sa
herë kam pasë besue – andej poshtë, midis rrugëve të ngushta të godinave të
nalta – se paqja, proza, përfundimtarja do të ishin këndejpari, midis gjanave
të natyrshme, para se atje ku mbulesa e tavolinës së qytetnimit na ban me e
harrue pishën e llakosun mbi të cilën asht shtrue! E, tash, këtu, tue u ndie
shëndosh, bukur i lodhun, jam i shqetë, jam i ndrymë, i përmalluem.
Nuk e di në më ndodh mue, apo tanë atyne që qytetnimi i ban me le së dyti.
Por më ngjahet se për mue, jase për ata që si unë ndjehen, artificialja asht ba
natyrore, e natyrorja asht ajo e përçudshmja. Nuk e thashë mirë: artificialja
nuk asht ba natyrore; natyrorja asht ba e tjetërt. S’më hyjnë në punë e i mënij
veturat, s’më hyjnë në punë e i mënij prodhimet e shkencës – telefonat, telegrafet
– që jetën e bajnë të lehtë, ose nënprodhimet e fantazisë – gramofonat, radiomarrësit
– që, kujt i pëlqejnë, ia bajnë të lumtun.
Kurrgja kësosh s’më intereson, kurrgja kësosh nuk dëshiroj. Por e due Tagun
sepse nji qytet i madh ndehet buzë tij. Shijoj qiellin se e shoh nga nji kat i
katërt rruge në Baixa. Kurrgja katundi a natyra s’mundet me më dhanë që t’ia
vlejë sa madhështia e çrregullt e qytetit të qetë, në hanim, pa nga Graça ose
São Pedro de Alcântara.[1]
Nuk ka për mue lule sikur, në diell, larmia shumëngjyrëshe e Lisbonës.
Hijeshia e trupit lakuriq çmohet veç prej racash të veshuna. Dlirësia asht
për epshin shi si rezistenca për korrentin.
Artificialiteti asht mënyra me e shijue të natyrshmen. Ç’kam shijue këso
fushash të paana, e kam shijue mbasi këtu s’jetoj. Nuk e ndjen lirinë kush
jetue nuk ka ndojherë i ndrydhun.
Qytetnimi asht arsimim për natyrën. Artificialja asht
shtegu për vlerësim të natyrores.
Ajo që lypet, asgjamangut,
asht që kurrë të mos e marrim artificialen për natyrore.
Në harmoninë mes natyrores e artificiales qëndron natyrshmënia
e shpirtit njerëzor sipëror.
* *
*
Gjithçka asht për çudë. Njiky e shkon jetën m’e fitue paren që e kursen, e
fëmijë nuk ka që t’ia lejë as shpresë se farë qielli kund po ia ruen ndonji
tejmbartje t’asaj pareje. Ai i jep zor famë me fitue, mbas vdekjes, e besim
s’ka në atë mbasjetën që për famën t’ia japë njohuninë. Ky tjetri dërrmohet në
kërkim të gjanave që në të vërtetë as në qef s’i ka. Vjen, mbasandej, ai që
(...)
Njani lexon për me ditë, më kot. Tjetri kënaqet për me
jetue, më kot.
Ulun në tramvaj, po ua hetoj për nge, siç e kam shprehi,
të tana hollësitë njerëzve që më ndodhen para. Hollësitë për mue janë sende,
zane, fjalë[2].
Këtë fustan të vajzës së ulun para meje e zbërthej në cohën prej të cilës
përbahet, punën me të cilën e kanë ba – nga e cila shoh fustanin dhe jo cohën –
dhe tegeli i lehtë që kufizon pjesën rrokull qafës më ndahet në fijen e
mëndafshtë, me të cilën asht qepë, dhe punën e bame me e qepë. Dhe saora, si në
ndoj libër fillestarësh të ekonomisë politike, më hapen përpara fabrikat e
punët – fabrika ku asht ba bezi; fabrika ku asht ba peni, me ngjyrë ca ma
t’errët, me të cilin qepen dredhkat e vockla nëpër vendin e vet përgjatë qafës;
dhe i shoh seksionet e fabrikave, makinat, punëtorët, rrobaqepëset. Sytë e
kthyem së mbrendshmi më kridhen nëpër zyra, i shoh drejtuesit, kah përpiqen me
mbetë të qetë, ndjek, nëpër defterë, llogaritarinë e të tanave; por s’asht veç
kjo: shoh, për ma tej, jetët familjare t’atyne që e shkojnë jetën e vet sociale
nëpër këto fabrika e këto zyra... E mbarë bota më shpalohet përpara sysh veç
pse para vetes, poshtë nji qafe të zeshkët, që nga tjetra anë ka nuk e di
ç’fytyrë, kam nji qëndisje çrregullt të rregullt të gjelbre të mbylltë mbi nji
të gjelbër të çelët të fustanit.
Tanë jeta sociale më shpalohet në sy.
Përtej kësaj u parandjej dashunitë, msheftësitë,
shpirtin, të tanëve që punë kanë ba që kjo grue, ulë përpara meje në tramvaj,
ta veshë, rrethas qafës së vet të vdekshme, banalitetin e përdredhun të nji
peni mëndafshi të gjelbre të mbylltë përmbi të gjelbrën ma pak t’errët të
fustanit.
Më merren mendtë. Ulëset e tramvajit, të nji ndërthurjeje
kashte të fortë e të hollë, më shpien trevave të largëta, më shumohen nëpër
industri, punëtorë, shpi punëtorësh, jetë, njimendësi, gjithçka.
Zbres nga tramvaji i kapitun e i përhanët. E jetova krejt nji jetë.
* *
*
Kurrë nuk i lej ndijet me
ditë ç’do t’i baj me ndijue...
Lodroj me ndijet e mia si ndonji princeshë tanë mërzi me macat e saj të mëdha,
të shpërdhita e t’egra...
Vrik i mshel dyert përmbrenda meje, përmjet të cilash
ndije të caktueme do të kalonin për t’u jetësue. Përnjiherë ua heq shtegut
sendet mendore që do t’u diktonin farë gjestesh.
Fraza të vockla pa kuptim, ndërkallë në biseda që
shtihemi se i bajmë; pohime absurde ba me hinin e të tjerave që për vete
kurrnji kuptim nuk e kanë...
- Shikimi yt se ç’ka nji diçka prej muzike luejtë në
anije, mesit të mistershëm të nji lumi me zabele në bregun matanë...
- Mos më thuej se e ftohtë asht nata me hanë. I mënij
netët me hanë... Ka që me tanë mend e kanë shprehi me luejtë muzikë netve me
hanë...
- Edhe kjo asht e mundshme... Edhe e vajtueshme, u mor
vesh... Por shikimi yt menjimend paska dëshirë me qenë i mallnuem për ndoj send
a gja... I mungon ndjesia që e shpreh... Në shprehjen e tij të rreme gjej nji
mori iluzionesh që i pata pasë...
- Besomë se herë-herë e ndjej ate që them, e madje,
megjithëse femën, ate që e them me shikim...
- Mos po dëftohesh e pamëshirë me vetveten? E ndjejmë
vërtet ate që mendojmë se e ndjejmë? Kjo bisedë e jona, po e zamë, a ka gjurmë
njimendësie? Nuk ka. Në roman nuk kish me u pranue.
- Me shum të drejtë... Shiko, unë nuk jam krejtësisht e
sigurt se jam tue kuvendë me ty... Megjithëse femën, i kam vu vetes detyrë me
qenë ilustrim i nji libri vizatimesh të nji ilustratori të rrokatun... Kam në
vetvete hollësi skajshmënisht të përpikta... Lejnë nji trohë, e di mirë,
përshtypjen e nji njimendësie të teprueme e paksa të shtirun... Them se e
vetmja gja e denjë për nji femën bashkëkohore asht njiky ideal i të qenit
ilustrim. Si fëmijë, doja me qenë mbretneshë e ndonjanës prej shenjave në nji
deng kartash të vjetra që kishim në shpi... E mendoja këte për thirrje të nji
heraldike përnjimend përdëllyese... Po kur je fëmijë, ke synime morale nga
këto... Sall ma vonë, në moshën kur synimet i kemi të tana të pamoralshme, e
mendojmë këte seriozisht...
- Unë, mbasi kurrë nuk u flas
fëmijëve[3],
besoj në vetështytjen artistike të tyne... A din, njitash madje, ndërsa jam tue
të folë, jam tue dashtë me u kredhë në kuptimin e mbrendshëm të këtyne gjanave
që je kah m’i thue... A më fal?
- Jo krejt... Kurrnjiherë nuk
duhen cenue ndijet që të tjerët shtihen se i kanë. Janë gjithnji tejet
intime... Besomë se njimend më dhemb me t’i shpalue në mirëbesim këto
intimitete, që, mirë se të tana të rrejshme, i përfaqësojnë zhelet e vërteta të
shpirtit tem të gjorë... Te e mbrama, besomë, ajo që ma së dhimbshmi jemi asht
çka në të vërtetë nuk jemi, dhe ma të mëdhatë e tragjedive na ndodhin në idenë
tonë për veten.
- Sa e vërtetë kjo... Pse me e
thanë? Më lëndove. Pse me e shkulë kuvendin tonë të pavërtete të vijueshme?
Kësodore asht kuvend pothuejse i mundshëm, ndërrue rreth tavoline vu për çaj,
mes nji femne të bukur e nji andërrimtari të ndijimeve.
- Po, po... Unë e kam radhën me
të lypë të falun... Porse shiko, qeshë e shpërqendrueme e nuk e venerova ç’asht
e drejta se kisha thanë nji gja të kuptimtë... Të ndërrojmë temë... Sa vonë që
asht gjithëherë!... Mos u nxeh risht... Vërej se kjo thanie e imja nuk ka bash
kurrfarë kuptimi...
- Mos më lyp të falun, mos ven re
ç’jemi tue folë... Gjithsecili kuvend i mirë vyen me qenë nji monolog prej
dysh... Duhemi, së mbrami, me mos qenë fare të sigurt nëse njimend kuvendëm me
ndokend apo e sajuem kuvendin fund e krye... Ma të andshmet e ma intimet e
kuvendeve, e maje tanash ma së paku moralisht udhëzueset, janë ato që
romansierët i bajnë anames dy personazhesh të romaneve të veta... Për
shembull...
- Për njatë Zot! Mos më thuej se
pate me më pru shembull... Kjo bahet pos në gramatika; nuk di në të kujtohet që
kurrë as që i lexojmë.
- Ke lexue ndojherë ndoj
gramatikë?
- Kurrë. Gjithnji e kam pasë fort
mëni me e ditë qysh thuhen gjanat... Kënaqësia jeme e vetme, në gramatika, kanë
qenë përjashtimet dhe pleonazmat... Me i shmangë rregullat e me thanë gjana të
kota e përmbledh bukur qëndrimin thelbsisht modern... Apo nuk thuhet kështu?...
- Absolutisht... Ma e bezdisshmja
gja e gramatikave (mos e vune re tashma pamundësinë e kandshme që të flasim
rreth kësaj teme?) – ma e bezdisshmja gja e gramatikave asht folja, foljet...
Janë fjalë që u japin kuptim fjalive... Nji fjali e qenë gjithmonë duhet me e
pasë nji shumsi kuptimesh... Foljet!... Nji shoq i jemi që u pat vetëvra – sa
herë ndërroj kuvend paksa ma të gjatë e vetëvras nga nji shoq – shestonte me ia
kushtue krejt jetën shkatërrimit të foljeve...
- Për ç’arsye asht vetëvra?
- Prit, ende s’e di... Synonte me
e gjetë e përcaktue nji mënyrë për të mos i përmbyllë fjalitë por pa u hetue
fare. E ka pasë shprehi me më thanë se e lypte mikrobin e kuptimit... U
vetëvra, merret vesh, meqenëse nji ditë e kuptoi përgjegjësinë e stërmadhe që
kish marrë përsipër... Randësia e çashtjes e bani me luejtë mendsh... Nji
revole edhe...
- Ah, jo... Kjo nuk ka mundësi...
A s’e sheh se nuk mund të ketë qenë revole?... Nji njeri i tillë kurrë nuk ia
shkrep kresë... Sa pak i kuptoke shokët që kurrë nuk i ke pasë... Asht huq i
madh, a e din?... Shoqja jeme ma e mirë – nji djalë e ambël që kam shpikë...
- Ia çoni mirë?
- Si a’ ma së miri... Po kjo vajza, s’e merr me mend
(...)
Dy figurat që ndodheshin te tavolina vu për çaj me siguri nuk po e banin
këtë bisedë. Po ishin njaq t’ujdisuna e bukur të veshuna sa ish dam që të mos
flisnin kësisoj... Prandej ua shkruejta këtë bisedë që ta kishin pasë ba...
Qëndrimet e tyne, gjestet e ima, shikimet e buzëqeshjet lozonjare në çaste
bisede që na hapin boshllëqe në ndjenjën se ekzistojmë, e thoshin qartësisht
ate që besnikisht shtihem se po e përcjell... Kur nji ditë të shkojnë e pa
dyshim të martohen secili n’anën e vet – mbas përpjekjesh për ma afri, për të
mujtë me u martue me njani-tjetrin – nëse pahiri i shikojnë këto faqe, mendoj
se do t’i njohin ato që kurrë nuk i patën thanë e nuk do ta lejnë për pa më qenë
mirënjohës që ua interpretova kaq mirë, jo veç atë që përnjimend janë, por atë
që kurrë nuk kanë dashtë me qenë e as e dinin se ishin...
Në më lexofshin, le të besojnë se ishin këto çka njimend
patën thanë. Në fjalët që në dukje ia ndigjonin njani-tjetrit mungonin shum
gjana që (...) – mungonte atmosfera e kohës, aroma e çajit, kuptimi në këtë
rast i tufëzës së (...) që ajo e mbante në gjoks... Krejt këto, që kështu
formonin pjesë të bisedës, patën harrue me i thanë... Por krejt këto ishin aty
dhe ajo që unë po baj asht, para se vepër letrare, vepër historiani. Rindërtoj,
tue përplotësue... dhe kjo ka me më shërbye si shfajsim faqe tyne, që njaq me
ngulm ua kisha përgjue ato që nuk i patën thanë e as nuk do të donin me i
thanë.
Comments
Post a Comment