Shqiptar Oseku : Ujdhesat e pakënaqësisë kanë potencial për t'i dhënë fund jetës

 

Shqiptar Oseku

Duket se njeriu, si qënie, qenka në krizë në shumë shoqni dhe se paska nevojë për ndihmë ‘për me dalë nga kriza njeriu duhet me u rritë, na duhet me shpëtue vedin pikëspari, thotë Peter Sloterdijk, nji filozof gjerman…si asht kjo kriza ndër ne, çfarë pasojash ka me pasë për ma vonë ?

      Nuk e di se a do të pajtohesha me pandehmën e Peter Sloterdijkut, apo pandehmën për pandehmën e Peter Sloterdijkut, se njeriu është në krizë. Qenia njerëzore sot është në gjendje të krahasohet me paraardhësit e vet, e të konkludojë se ka jetë më të gjatë, liri më të madhe, e jetë më të pasur, si dhe më shumë shkollë, barazi sociale, e barazi gjinore, se kurdo herë tjetër gjatë historisë së vet qindramijëravjeçare. Dhe kjo jo vetëm në shoqëritë perëndimore, sikundër kanë dëshirë të pohojnë kritikët e qytetërimit, por ky trend pozitiv është global dhe mbretëron anekënd rruzullit tokësor. 

     E di se numërimi i këtyre fakteve pozitive quhet gjithmonë simplicist dhe vullgar nga kasandrat e katastrofës. Zëdhënësit e pesimizmit kanë patur gjithmonë mendësinë elitiste të aristokratit, gjithë helm e vrerë për bashkëkohasit e vet, të cilët i kanë akuzuar gjithmonë se gjoja po e shpien botën drejt greminës. Mjafton të lexosh Ovidin tek flet për rininë romake, Senekën, a Shopenhauerin, sa për të përmendur disa, pa të kuptosh se ka patur gjithmonë zëra që kanë paralajmëruar se qameti është te dera. 

    Nuk e di nëse Sloterdijku mund të quhet pesimist në kuptimin e tillë të fjalës, ai frymon kritikë, por ka edhe optimizëm se një tjetër botë është e mundshme, ndonëse unë personalisht nuk duartrokas utopinë e tij me selektim gjenetik njerëzish superiorë, e me lëmoshë për të varfërit në vend të taksave. 

    Rreziku për shoqërinë njerëzore sot, nëse mund të flasim për një të tillë, nuk është më se qenia njerëzore është në krizë, por se ekzistojnë ujdhesa a tollumbace të pakënaqësisë, "rruzuj" ose "sfera" me terminologjinë sloterdijkiane, të izoluar ose të vetëizoluar nga rrjedha e përgjithshme pozitive e zhvillimeve. Këto ujdhesa pakënaqësie sajohen e zgjerohen pjesërisht nga mangësitë në shpërndarje të të mirave materiale të zhvillimit global.

    Njeriu është produkt i një procesi të gjatë evolutiv ku solidariteti ka qenë dhe mbetet alfa dhe omega e mbijetimit. Këtu, pra, mund të pajtohem me Sloterdijk, që nis librin e vet për "Sferat" me një kritikë të theksuar të individualizmit egoist. Ai shkruan goditur për placentën, lidhjen e nënës me fëmijën, si dëshmi biologjike që kundërshton që në themel pandehmën e cila i përshkruhet herë Orson Wellsit, e herë Hunter S Thomasit, se njeriu gjoja lind vetëm dhe vdes vetëm. Si antifeminist që është, Sloterdijku "harron" ta përmendë edhe rolin që luan burri në mbijetimin e fëmijës në shembujt e vet primordialë, por kjo inkonsekuencë e tij nuk e kërcënon thelbin e kritikës së tij kundër individualizmit: "Në individualizmin fillor individët, si vëzhgues të gjallë - si dëshmitarë të brendshëm, t'i quaj, të jetërave të veta - adoptojnë perspektivën e një vështrimi të jashtëm mbi vetveten, duke argumentuar hapjen e vet ndërfaqëse sferike me një palë të dytë sysh të cilat, çuditërisht, nuk janë më të vetat", shkruan Sloterdijk. 

   Mjafton të mendosh sa kohë e gjatë që i duhet mbrojtja dhe përkujdesja foshnjes së njeriut krahasuar me speciet tjera, pa të kuptosh se jo individualizmi, po solidariteti, është modus vivendi i fisit njerëzor. Kaq i fortë është ky sens i solidaritetit njerëzor, sa eksperimente të përsëritura kognitive kanë dëshmuar se njerëz kulturash të ndryshme reagojnë njësoj fuqishëm kundër sistemit që nuk përmbush kriteret e solidaritetit, madje edhe kur ai u ofron përparim relativ të gjithë anëtarëve; ato që konceptohen si pabarazi sociale, pra, nuk bën të nënvlerësohen si krijues të ujdhesave të pakënaqësisë. 

   Por ujdhesat e pakënaqësisë krijohen pjesërisht edhe nga një tjetër shkak, që unë do ta quaja irritimi i injorancës, pra nga sfida që bashkëkohësia moderne u bën miteve, feve, patriarkatit. 

Nuk bëhet fjalë, pra, për krizë të qenies njerëzore, a të shoqërisë njerëzore, po për tension në rritje mes rrjedhës globale të zhvillimeve pozitive dhe kontrapunkteve të izoluara të pakënaqësisë, të cilat sot, në epokën e demokracisë teknologjike, mjerisht, kanë potencial apokaliptik. Sot kur progresi teknologjik ka bërë që secili me dy ditë shkollë të mund të ndërtojë një bombë atomike në qilarin e shtëpisë së vet, ujdhesat e pakënaqësisë kanë potencial për t'i dhënë fund jetës ashtu siç e njohim, dhe kjo është fakt i kryer. 

A mos kjo ‘krizë njeriu’ na ka ndjekë në shumë periudha të historisë dhe s’na ka lanë kohë me pasë mundësi me formue mendimin ?

   Sërish, unë vë në dyshim pandehmën për pandehmën e Sloterdijkut për krizë të qenies njerëzore, e them rrjedhimisht se mendimi njerëzor është formuar vazhdimisht dhe në mënyrë kumulative, duke zgjeruar e variuar paprarë kufinjtë e dijes njerëzore. Nuk jam as ithtar i mendësive metafizike për zhvillim ciklik, meqë them se është fakt i konstatuar objektivisht se dija njerëzore ka bërë progres. 

   Natyrisht, ka patur kontrapunkte të zhvillimit, ka patur Auschwitz, dhe nuk është e rastit që filozofë si Zygmunt Bauman e konceptojnë gjenocidin si bashkërendës të modernitetit dhe mbibesimit në racionalitet dhe shifra, të cilat, sipas tij, prodhojnë i- dhe amoralitet. Po ashtu, nuk është e rastit as ajo që Sloterdijk dhe Bauman kundërshtojnë që të dy individualitetin, ndonëse ky i dyti është më konsekuent dhe e thotë troç, tek "Shoqëria e individualizuar", se individualiteti, duke vënë në dyshim natyrën kolektive të species njerëzore, pamundëson zgjidhjet efektive kolektive e solidare; krahaso këtë me "Die Revolution der gebenden Hand" (2009) nga Sloterdijk, ku ky del hapur se shteti është hajdut, e se taksat me lehtësime fiskale për të varfërit janë "kleptokraci". 

   Duke u nisur nga i njëjti kundërshtim i individualizmit mund të mbërrish, pra, në pozita krejt të ndryshme. Por megjithatë, ndonëse ka patur Auschwitz, ka patur edhe OKB, edhe Gjykatë Ndërkombëtare për krime të luftës, dhe ka edhe një korpus dijesh shkencore për shoqërinë njerëzore, të cilat stipulojnë parakushtet për një shoqëri të mirëvajtjes. Doemos që shoqëria njerëzore do të kish arritur pakrahasueshëm më shumë pa Auschwitz e bibliocid, por nuk bëhem dot nihilist të them që s'kemi formuar mendim ende.

Mungesa e këtij mendimi na ka çue nga njena periudhë e vështirë në tjetrën pa arritë me gjetë dot as vedin ?

   Sërish, meqë kontestoj pandehmën për pandehmën e Sloterdijkut për krizë të qenies njerëzore, si pasojë kontestoj edhe supozimin rrjedhës se një krizë e tillë na paska pamundësuar gjetjen e vetvetes. Mendoj se këtij supozimi i mungon perspektiva historike dhe evolutive. Po ta shikosh historinë, qenia njerëzore kurrë më parë nuk ka patur këtë mundësi - këtë lluks, do të thoja - që ta kërkojë, ta eksplorojë, e si pasojë edhe ta gjejë veten. 

   Miliona njerëz në pesë kontinente që takojnë rregullisht terapistin në tentim për të gjetur veten, në këtë perspektivë historike janë fenomen i pashembullt. Deri dje ata do të kishin takuar priftin, a orakullin e fisit, a shamanin, dhe përgjigjet që do t'u ishin dhënë do t'i kishin shpier jashtë vetes, drejt idhujsh, zotërash, e aksiomash etike të sajuara, me kërcënim të gurëzimit a të leqitjes nëse nuk i qasin. 

   Demokratizimi i shoqërisë është ndjekur me demokratizim të qenies, e sot këta miliona njerëz në pesë kontinentet kanë lluksin që dikur u ofrohej filozofëve e poetëve me mecenatë, pra që të vihen në kërkim të vetvetes. Natyrisht, ky privilegj nuk është gjithëpërfshirës, nga ai janë të përjashtuar të gjithë ata që rrojnë nën një nivel të caktuar socio-ekonomik, dhe kjo është një nga ato shkaqet që krijojnë ujdhesat e pakënaqësisë, për të cilët fola më lart. 

   Por zhvillimet globale janë shpresëdhënëse, një pjesë gjithnjë më e madhe e botës ka kushte gjithnjë e më të mira, rrjedhimisht gjithnjë e më shumë njerëz dhe mund ta gjejnë veten. Parakushtet socioekonomike për ekzistencën e ujdhesave të pakënaqësisë sa vie e ngushtohen, e bashkë me to edhe parakushtet për irritim të injorancës. Unë mbetem optimist i paepur sa i përket fisit njerëzor, e them se kam evidencë shkencore për të qenë i tillë.

Në fund të fundit pse duhet me e ditë kush kena kenë ?

   Jam një fije dyshues ndaj të gjitha tentimeve për të ditur se kush kemi qenë, e shumë favorizuar ndaj tentimeve për të gjetur - dhe përmirësuar - se kush jam/jemi. Kjo meqë e kaluara, me fjalët e filozofit Peter Singer, s'është veçse interpretim i së tashmes, i reflektuar në të kaluarën. Në mënyrën më cinike kjo është shprehur në thënien e mirënjohur të Orwellit për të kaluarën, por nuk e di nëse dikush ka arritur të mendojë gjer në fund edhe për potencialin mirëbërës të asaj thënieje. 

   Dua të them, nëse është ashtu se kush e kontrollon të sotmen, e kontrollon të kaluarën. Atëhere është e mundur edhe e kundërta e asaj që i druante Orwelli. Që njeriu, në një të tashmme të mirë, të reflektojë edhe për një të shkuar të mirë. Dhe meqë kush e kontrollon të kaluarën, e kontrollon edhe të ardhmen e mirë, atëhere një reflektim pozitiv për të kaluarën të mund të ndërtojë edhe një të ardhme të mirë. Nuk mendoj aspak se ky është optimizëm, madje do ta quaja realizëm të kudondodhur, ta zëmë në akademi. 

   Në një botë me shpresa, ishte e mundur të ngrehet edhe një lapidar qytetërues si "Orientalizmi" (1978) nga autori Edëard Said, që projekton të kaluar krejt ndryshe nga ajo e ndarjeve hierarkike dhe konfrontimit që ish ndërtuar gjatë epokës së kolonializmit. Dhe për sa e sa breza studiuesish, ajo vepër vetëkritike dhe në thelb humaniste ka projektuar shpresën e një të ardhme më të mirë, jo me ndeshje qytetërimesh, po me bashkëpunim dhe respekt të ndërsjelltë. Ndoshta dikush mund të thotë se edhe pohimi i kundërt, ai për konfrontim dhe luftë qytetërimesh është njësoj i saktë, por unë me atë rast do të thoja se nga ato dy të vërteta, vetëm një e forcon shpresën për paqe dhe bashkëpunim. 

   Me këtë nuk dua të them që duhet vënë kufinj utilitaristë lirive akademike, përkundrazi. Por qëndron fakti se një vepër si "Orientalizmi" do të ishte e pakonceptueshme jashtë kontekstit të vet në kohë e hapësirë: qëndron fakti se ai vështrim vetëkritik për të kaluarën do të ishte absolutisht i pamundur pa një qëndrim stabil në një të tashme ku mbizotëron shpresa se e kaluara mund të shihet edhe ndryshe, e se e ardhmja mundet të ndryshojë pozitivisht.

A mos harresa me qëllim se ‘kush kena kenë’ na ban shpejt robën të çdo diktatori ose të çdo autoritari që shfaqen në tana format, sepse në thelb nuk ndryshojnë nga diktatorët e maparshëm ?

   Si thashë më lart, e shkuara nuk është statike. Konstatimi se ç'kemi qenë është dinamik, ai ndryshon konform dijenisë (koshiencës) kolektive se ç'jemi sot. Nuk ekziston një përkufizim i saktë dhe i pandryshueshëm i të shkuarës, që do gjetur e do mbajtur mend një herë e mirë, por ekzistojnë interpretime e ndërtime dhe rindërtime të së kaluarës, të shoqëruara shpesh me atë që Hobsbawm e quan "shpikje e traditës", pandehma e pohime pa evidencë shkencore për tradita të trilluara, por të konvenueshme për të ndërtuar koncesuset sociale që nevojiten sot. 

   Filozofi Peter Singer shkruan për vajzën që çvirgjërohet me një yll roku në ulëset e pasme të një veture, e prindërit rigorozë i duken si roje burgu. Pastaj shpërngulet në qytetin e madh dhe zbulon se ylli i rokut qenka adikt drogash, tashti prindërit i kujton me mall si garantë sigurie. Më vonë ndahet nga i dashuri dhe fiton në llotari, e prindërit sërish i duken humbës; dhe kështu me radhë, interpretimi i së kaluarës ndryshon gjithnjë varësisht nga gjendja e së tashmes. 

   Edhe stërgjyshërit tanë, një kohë ishin vartës të bindur, shpesh herë edhe fanatikë të perandorisë xhihadiste osmane, të cilët, me fjalët e Fishtës, "për fe e për mbret", dmth për sulltanin, linin kokën në Jemen e Qerbela; pastaj kur u rrëzua ajo, Konica na zbuloi Skënderbeun, e ne zgjodhëm t'i shohim stërgjyshërit tanë si rebelë të përhershëm kundër osmanëve. 

Nuk kam asnjë dyshim se nëse bota kthehet përmbys dhe Turqia ngre kryet sërish, stërgjyshërit tanë epistemiologjikë do të jenë sërish jo shtatë shaljanët, po 40 vezirët shqipfolës të otomanëve. 

   Dhe mbaj mend, kjo është gjë e keqe vetëm nëse e sotmja është e keqe. Si thashë më lart, kjo rishpikje e kujtesës adapton individin dhe shoqërinë që të ballafaqohet emocionalisht me të tashmen. Nëse kemi një të tashme të mirë, atëhere do të shohim se si edhe e kaluara jonë do të ketë qenë e mirë, apo, në rastin më të keq, do të ketë qenë plot ligësi minore që na ka ndihur të arrijmë dhe ta çmojmë mirësinë e sotme. 

   Po bëhem qëllimisht një fije ironik dhe argumentativ këtu, sa për ta theksuar e ilustruar argumentin, por ai qëndron: diktatura - dhe rrjedhimisht diktatori - nis me dëshirën për të ndërhyrë dogmatikisht në gjuhën e shkencës. Nganjëherë më bëhet se intoleranca jonë ndaj narrativeve të ndryshme është dëshmi se nuk kemi dalur ende krejt nga diktatura: së paku jo nga diktatura e mendjes.

A duhet me iu kthye leximit për me përpunue kujtesën, me përpunue urtsinë e më ditë me zgjedhë t’ardhmen ?

   Ne s'kemi pse t'i kthehemi leximit, se lexojmë sot më shumë se kurrë. Si shqiptarë doemos që po - pse sa libra lexoheshin në kampet e internimit enverist, apo në analfabetizim që ishte para enverizmit? - por kjo vlen edhe për leximin si fenomen global. Sot shkojnë në shkollë më shumë njerëz, e sidomos më shumë vajza e gra, se kurdo më parë në historinë e dokumentuar të njerëzimit. 

   Ky progres është thjesht i pashembullt. Do të thoja që me zhvillimin e teknologjisë, celularëve dhe mediave sociale, shkrimi e leximi përdoren doemos edhe nga njerëz që më parë do të kishin rrojtur si analfabetë funksionalë. Unë dhe nëna ime, që ka katër vjet shkollë fillore, komunikojmë përditë me SMS në chatt, dhe ajo shkruan për veten, për njerëzit rreth saj, për shoqërinë përreth. Dua të them, mjafton të shkosh 50 vjet pas në kohë dhe kjo do të ishte e paimagjinueshme. 

   Ka edhe filozofë, si Julian Baggini, Jeremy Stangroom, e Michael Sandel, që përdorin internetin si Sokrati dikur agoran, si arenë për përhapje të filozofisë. Në afat të shkurtër ky trend mund të jetë problematik, si tregojnë edhe zgjedhjet e fundit në SHBA, meqë jemi në fillet e një procesi dhe propaganda - si antonim i dijes - zë më shumë vend se dija e mirëfilltë. 

   Por, gjithnjë nëse e shohim këtë proces nëpër thjerrëzat evolutive, them se edhe interneti do të kanalizojë dhe strukturojë dijen në arena të pranuara me koncensus social si të besueshme, njëfarë lloj akademish virtuale, njësoj si ka kaluar nëpër një proces kohor kristalizues edhe akademia e vërtetë. Guxoj të besoj se ky zhvillim do të zgjerojë kufinjtë e dijes, e se njerëz më të ditur do të dinë të zgjedhin të ardhmet e veta më mirë se ne.

Po a asht shkrimi i vetmi vend ku mund të kërkojmë shpëtimin për llojin tonë ?

  Jo. Shpëtimin e kemi kudo, në politikë, në shkencë, në tërë poret e shoqërisë, në emancipin e species dhe relacioneve ndërnjerëzore, në fëmijët që na rriten, në dashurinë e re mes njerëzish të barabartë që stimulojnë kreativitetin e njëri-tjetrit. Dhe po, një fije shpëtimi gjendet edhe në shkrim. 

   Dua vetëm të shkruaj, të shkruaj, të shkruaj, i thonte dr Musine Kokalari një shokut të vet më 1943, thuajse kishte një parandjenjë se ç'e priste pak vjet më vonë: se do t'i fikej çdo shpresë shkrimi, e shpëtimi, nga diktatura. Shkrimtarët, për t'u kyçur në korrentin e dhuntisë së shkrimit, duhet t'i ofrojnë dorës liri të shkruajë ato që s'i thotë as zemra, as mendja, ato që burojnë nga një errësirë e ndërdijes. Ndaj ata shpesh janë si antena që kapin gjëra matanë horizontit të së dukshmes, të asaj që është artikuluar në politikë, e në prozaizmin banal të së përditshmes. 

   Është e hatashme se si disa ndodhen aq para kohës së vet, ta zëmë kush e lexon sot "The Handmaid's Tale" nga Margaret Atwood mbetet pa mend nga aktualiteti distopik, i cili, në kohën kur u shkrua vepra, më 1985, quhej fantashkencë. Poeti amerikan William Carlos Williams shkruan më 1955, në shqipërim timin: "është vështirë/të marrësh lajme nga poezitë/por burra vdesin përditë/pse u mungon/ajo që është aty".

A mundet ai me përballue të vërtetën, apo e vërteta ka tana mundësitë që nën pushtetin e penës me u konvertue në nji rrenë të madhe ?

   Shkrimi është një veprimtari që imiton trurin e njeriut, plastik, i ndërrueshëm dhe i ndryshueshëm, i adaptueshëm ndaj nevojave. Them se kjo është më e mira, dhe më e liga, me shkrimin. 

Kush duhet me i dhanë kuptim fjalës që me i besue prapë asaj?

   Mendoj se filozofi gjerman Karl Marx kishte të drejtë kur shkruante, në "Tezat për Feuerbachun" (1845) se "filozofët veç e kanë interpretuar botën. Ndërsa puna është si ta ndryshosh". Kjo botë, përkundër zhvillimit pozitiv, ka ende tepër vuajtje. Fjala, nëse mbetet ezoterike, hermeneutike, e ndryrë në kullën e fildishtë të një rrethi elitar, nuk gjen kuptim as besim jashtë atij rrethi. 

   Por unë personalisht nuk jam aq i bindur për të kundërtën, se fjala u dashka të jetë e popullarizuar, e kuptueshme nga të gjithë. Ndoshta kulla e fildishtë i bën mirë fjalës. Ndoshta disa fjalë nuk janë bërë për të ndryshuar botën, por për të ngushëlluar në kohëra kur ajo është monolitike dhe e pandryshueshme. 

   Ndoshta ka fjalë që shërbejnë më së miri si vegla arratie nga një realitet i vështirë, si eskapizëm. Unë nuk besoj se autori i jep kuptim e besueshmëri fjalëve të veta. E kam thënë diku për poezinë, se poezia e vërtetë nuk është fjala e shkruar në një letër; imagjino botën e shkretë një ditë pas zhdukjes së njerëzimit, ke fletë të shkruara kudo që vërdallen në tromba ere por s'ke poezi: se poezia është ajo që ndodh në çastin kur takohen fjala e shkruar dhe syri i njeriut.

   E njëjta vlen dhe për kuptimin dhe besueshmërinë e fjalës. 

E pra, duket se shkruhet shumë, por prapë këshillohet me shkrue, e pse me shkrue kur në fund të fundit janë thanë tana gjanat, e kur sot fjala duket se merr kuptim vetëm në rastet kur e keqja kthehet e bahet e mirë në pak rreshta ?

Shiko përgjigjen më lart.