Gilmana Bushati: Nana nuk ka dashtë kënd tjetër ma shumë se ty (II)

 

Albana e puthi t’amën. Tjetra u zu krejt si papritë dhe u ngashëru. Ia fshiu lotët dhe i tha se kishte nevojë me shku me fjetë. Kjo humbje ndoshta kishte me kenë fillimi i një lidhje të ngushtë me njena-tjetrën, të dyja kishin nevojë. Deri at’ ditë mes tyne kishte kenë Ija. E në mungesë të saj, u duhej me e mbushë boshllëku.

Çarçafave u vinte era milva, e ama ishte kujdesë me i ndërru pak minuta ma parë. Ia vuni fajin kësaj arome për pagjumësinë. Tërhoqi me kujdes pantallonat që i kishte hedhë në nji karrige aty afër dhe prej atje nxorri copën e letrës që ia pat dhanë e ama. Adresa e fundit e Ijes. E shkrume me laps. Në dritën e vokët të nadjes arriti me i lexu shkronjat. Dinte me u orientu me ato shkronja. Vetë Ija ia kishte mësu. Herët e para kur kishte kenë ndër vorre me Ijen, kishte pa andrra të këqija dhe shpesh qante se të vdekunit kishin me ardhë me e marrë. ‘Mos u ban e marrë, nuk të vijnë me të marrë ty’, i thoshte Ija, e cila nuk harronte me i thanë që ‘mos ki frikë të pastë nana, ata nuk të bajnë gja, vijnë ndër andrra e ndër kujtime se ndjehen vetëm prandaj’. Sa hynin te dera e madhe ajo e porosiste mos me ba zhurmë se mos ia prishja qetësinë, por kur shkonte te vorri i nanës e i babës së vet, ajo çante muhabet me za të naltë. Kur ishte rritë e pat pytë njiherë ‘po pse më merr mu me vedi, nuk shoh fmi të tjerë këtu rreth, më duket sikur nuk asht vend për mu’. Ija e pat pa tanë nerva tesh i vinte me qeshë me shprehjen e ftyrës që kishte marrë ajo, ‘po erdha vetëm më mbajnë këtu moj e marrë, a nuk e sheh se sa janë, po erdha me fmi më lanë me ikë, a e ke qejf me më mbajtë këtu e?’

Nadjet në qytetin e lindjes vinin shumë ma vonë se në qytetin ku jetonte. Ora ishte gati gjashtë dhe errësina ende s’i kishte zgju ndërtesat. Njerzit po, ata ishin atje ku duhej me qenë në këtë orë. Dëgjoi nëpër shpi lëvizjet e para të s’amës dhe t’atit. Ai pinte kafen e cigare. E kishte të vështirë me u mësu me tymin e duhanit nëpër shpi. Dikur e kishte pi. Kohë revoltet. ‘Ta piftë dreqi në bark’, i thoshte Ija, kur ia shihte cigaren në gojë. ‘Të vjen era mushk e nuk mundem me të puthë’ dhe largohej prej dhomet. Por kur nuk kishte pasë lekë për paketën e ditës, ishte ajo që ia linte lekt nën jastëk ose i hidhte kështu si padashje nëpër shpi që ajo me i gjetë.

-‘Nana Ije, kam gjetë nji qind lek nën divan a asht i joti?’

-’Ku di unë a asht i jemi, po merre, çka të gjesh merr, mos pyt ma’.

U tha nadja e mirë të dyve dhe u ba gati me dalë.

-A vjen për drekë të pastë nana? - i tha e ama paska e mërzitun që ajo po dilte e po linte vetëm.

-Po, po…

-Kam me ndalë për drekë ndonji prej grave, i njeh, pa merak. Asht edhe teze Mira.

E ama i dha shenjën që teze Mira kishte me i sjellë amanetin e Ijes. Kur i përmendi atë emën e kuptoi që nuk kishte ndonjë padurim të madh me e ditë çka i kishte lanë Ija. Doli pa e zgjatë ma shumë. Piu kafen te lokali poshtë shpisë. E kuptunen se pse kishin ardhë kështu stinë pa stinë. E ngushëlloi Altini, banakieri dhe kamarieri i lokalit dhe ia ofroi kafen që po e pinte. Shkoi te vendi i taksive. Gjeti Dedën, taksistin e saj, që e merrte gjithmonë kur kthehej në qytet. Nuk kishte marrë asnjiherë guximin me e nisë vetë makinën në këtë vend të marrësh. Ose vetë ajo ishte e marrë që nuk dinte me i kuptu shoferët e shoferet e këtij qyteti. Edhe ai e ngushëlloi për humbjen e Ijes dhe e çoi në varrezat e qytetit. E pyti me kujdes nëse duhej me e pritë. I tha se kishte me gjetë nji mundësi me u kthy vetë.

Për herë të parë hyni vetëm ndër vorre. ‘Nuk kam marrë fmi me vedi, a thu ke me më lanë me ikë?’, e hodhi nji pytje kështu si ajër. Nxori letrën e djalit ‘t’atij’, ‘tesh që ike emnin e Faikut, kanë me e fshi të tanë’. Parcela kaq, kthesa kaq. ‘Këtu foli kujt don me i folë, mos i zgjedh fjalët, ke mundësi edhe me i sha dhe me i kërku llogari sa të dush, se nuk të përgjigjen dhe të dëgjojnë me kryulët’.

Ndërsa po shkonte te adresa e dhanun, pa punëtorët e varrezave. Dy gra në nji krah e tre burra në tjetrin, secili i përqendrum në punën e tyne e ndërkohë ndanin ndonji fjalë me njeni-tjetrin.

-‘Çka mendojnë për dekën ata?’e kishte pytë

-‘Për ‘ta asht punë që i jep me hangër atyne dhe fmive të tyne, asht e ardhme, hajt mos i shih ashtu si gjynah...ata janë të lumtun se e kanë frikë dekën si na’.

Nji pllakë e vogël gurit, emni, mbiemni, data e lindjes dhe e dekës. Sipër dheut kunora me emnat e atyne të dashtunve, me fjali standarte ngushëllimi, asgja ma tepër.

-Ja erdha, s’ke çka me më thanë, se unë nuk kam çka me të thanë, më ke lanë pa fjalë. Kam ardhë pa gja në dorë, solla vedin. Sot po takohena pas pesë vjetësh pa folë...po mos harro veç, ti më ke rritë kështu...vetë e ke fajin…Nana nuk më ka mësu kështu. Po ma shumë të kam dëgju ty se atë, ndoshta kishte me pasë qenë ndryshe nëse kisha me pasë dëgju veç atë. Gru e marrë.

Nuk e kuptoi nëse i kishte folë me za apo pa za.

-Më thuj se pse nuk më lajmërove? Pse nuk ma le me dorën tande, në verë isha, e din fort mirë që isha dhe nuk më bane za që ishe e sëmurë. Si ia ke ba me tem amë që ajo mos me më thanë? E ke kërcënu? Si ia ke ba që edhe Besa me ta dëgju fjalën, ai kurrë s’të ka respektu as ty e as fjalën tande?

Iu duk vedi si Ija dikur, kur u kërkonte llogari prindve për jetën e vet.

-E ke parashiku skenën e sotshme? Patjetër që e ke parashiku dhe llogaritë mirë, kushedi sa herë të kam dalë në andërr kështu. Më ke dashtë kështu si jam sot, me fjalë e zemër të thyme para tejet. Mos më thuj se ke dashtë me më ba me u ndje fajtore? Ti nuk ke qenë nga ato gra. Ija që njoh nuk i përgatit kaq imtësisht skenat me dënu dikë.

Nuk kishte marrë me qëllim shami. Nuk dinte nëse lotët i kishte prej dhimbjes apo prej inatit që i vlonte.

-‘Iiii, mos qaj, vaji i dhimbjes të shëmton, mos prano me u shëmtu, askush nuk e ka këtë të drejtë, as vetë ti…’

-...mbylle moj gru, çka të duhet ty…

Ngriti bluzën që kishte nën pardesy dhe fshiu sytë.

-‘Pusho tesh, mbylle, fshiji ato qurra. Më kishte ardhë koha. Nuk kam lanë askënd me më pa tu u fikë, ty jo e jo’.

Qeshi me vedi. Hedhi sytë rreth e rrotull vorreve të tjerë. Përballë lexoi emnin e nji njeriut të njohun.

-Aaaa, shih shih ke paske afër? A më duket mu apo këtë njeri e ke dashtë fort? Si më pate thanë shpesh ‘kangët e tija më bajnë të bukur’.

‘Faiku! Duhet me e taku. A thu e ka ngushëllu kush?’ Ajo e hodhi pytjen kështu si kot, se përgjigjen e dinte fort mirë.

-Ika, po të la me ahengxhinë…

E gjeti shpejt taksinë me u kthy në qytet. Nuk ishte ende kohë dreket, kështu që vendosi me ba nji vizitë para se me hy në shpi. Kur u ndalën i kërkoi taksistit që me pytë nëse te agjencia e funeraleve gjendej Faiku, se vetë nuk donte me dalë. I dhanën nji adresë tjetër, e kështu që taksisti e çoi aty ku i thanën, nji lokal jashtë qytetit. Kur mbërritën e falenderoi dhe e pagoi taksistin dhe hyni vetë. Kërkoi me sy gjithandej, por brenda nuk e pa. Kështu që doli në ballkonin e lokalit, që binte nga liqeni. Diku në fund dalloi hijen e njeriut që kërkonte dhe e njihte mirë.

-‘Më shaj sa të dush, jam tu shku me e taku vetëm, më ke inat? Kush po pyt ma për inatin tand’.

Burri ishte me shpindë nga lokali e me ftyrë nga liqeni. Ballin e kështu lëshu në pëllambën e dorës së majtë, bërryli i së cilës dukej se mezi rrinte mbi tavolinë, ndërsa me dorën e djathtë mbante cigaren në gojë.

U ul në karrigen tjetër, përballë tij. E kishte në gjysë rakinë, po taketuken e duhanit plot me bishta. Ishte hera e parë që e shihte me cigare atë njeri. Tjetri lëvizi dorën e djathtë. E pa në sy.

-Kam ardhë...kam ardhë me të ngushëllu…

Tjetri tundi krytin lehtë.

-Kam lindë burrë unë, kam lindë mos me dhimbtë gja, kështu më kanë thanë, ma kanë ba gjoksin e madh për me e rrahë me grusht. Por ja që na paska pasë lindë edhe nji grusht grujet me më mbledhë e me më ba ma të vogël se grushti. Nuk më ngushëllon gja.

Ajo fshehu gojën me dorë. Po i dridhej dhe nuk donte që tjetri me ia pa. Nuk arriti me i thanë gja, por mori çantën dhe u ngrit nga tavolina. Pasi kishte ba disa hapa për me dalë nga lokali, dëgjoi hapat dhe zanin e Faikut.

-Të çoj unë në qytet.

Ai mori pamjen e zakonshme, atë me të cilën ajo e kishte njohë, pamjen e njeriut, mbrojtjen e të cilit e ke të sigurtë edhe nëse ai nuk ka me kenë aty me ty.

Nuk folën. Dëgjonin muzikë. Kangëtarin. ‘...o medet për shoqe t’mija/ty jam dishrue/o medet për shoqe t’mija/ty jam dishrue/qysh se me hoqe nanë prej shpijet/ahti jem ka me të mundu/Sa shyqyr që na dol moda/mos me ndejtë e ndryme/sa shyqyr që na dol moda/mos me ndejtë e ndryme/me mu veshë me petka t’holla/e me heqë perçen syve…’

Kur doli prej makinës, ai i tha me za të kthjellët.

-Mu më la veç lopatën, vetë e kam punu, ashtu siç e ka dashtë dhe kangët e këtij - dhe u largu.

Në shpi takoi tana kushërinat e saj. Të vetme raste kur mund ta takonte tanë farefisin njikohësisht. Të veshuna me të zeza. Mes të tjerave dalloi edhe tezen Mirën. E ama e mori veç, i tha që ia kishte lanë drekën në dhomë dhe aty kishte me i gjetë tana gati.

***

‘Mirëserdhe zemër

Nuk e di se çfarë ditet ke me i marrë letrat, por di që unë nuk kam me qenë. Nuk kam asnji përgjigje me të lanë. Ti ke kujtu se të vjetrit kanë i kanë tana përgjigjet gati? Rrenë, pasha besën rrenë, se nuk kanë asgja gati. Ata janë njisoj si ti, kanë mbi shpindë veç disa vite jetë, se pak prej tyne, prej viteve kanë përfitu me vu edhe pak mend në kry. Të paktën ata që kam njohë. Njena prej tyne jam edhe unë. Kam vite, por jo mendt e tyne. E kur ti ke me më lexu, s’kam me pasë anjenen.

Pse nuk kena folë kaq vjet bashkë? Faji jem. Ti je e re, e bukur, me plot vite para me jetu e me gëzu, ke të drejtën tande me gabu, të duhen vitet e gabimeve, ndryshe nuk ke se si me u ba nji gru e zgjutë, por ke me ndejtë nji gru e marrë si unë me frikën për tana, deri edhe për të bukrën e të gëzushmen. Mos kujto se kur u plaka kisha shejtninë e dijes. Asgja nuk kam, kur nuk kam ditë me jetu si kam dashtë, asgja nuk kam. Shumë herë kam mësu prej tejet. Nuk ta kam thanë se ti e di, nuk e uli hundën kollaj, por shpesh për mu ke qenë shembull.

Kur ma solle atë ‘zog gomarit’ në shpi për me ma prezantu, nuk kam dashtë me e pranu zgjedhjen tande? Pse thu ti? Sepse ishte hera e parë që ti nuk i ndaje historinë me mu, nuk dija asgja për atë njeri, ndryshe prej herëve të tjera, që më tregoje me emën e mbiemën të dashtunit, se ku rrinin e çka punonin. Pastaj kur ma solle me e prezantu dhe e pashë në surrat nuk arrija me e pranu me vedin, biles me hante inati, se si ti, që të kam rritë më këto dur, mund të zgjidhje atë njeri? Ti ndoshta ishe në kulmin e të dashunumit me atë njeri dhe nuk të linte me ia lexu sytë, por sa e kam pa, i kam thanë vedit ‘mos, ku njeri njisoj si Hasani’. Ti e ke njohë Hasanin, ai tregtari te tregu i qytetit, i cili sa herë të rrente për çmimin i ndrinin sytë, e kur i thoja ‘Hasan mos rrej se të njoh’, ulte kryt e thoshte ‘prej hallit e baj, jo prej qejfit’. Po ai po e bante prej qejfit, por rrente, e ke më rrejtë, mu apo vajzën teme?

Po unë kurrë nuk kisha me lanë dikënd me të rrejtë kështu, e më të ‘ble’ me dy buzëqeshje, me të fërkume dursh veç për me pasë nji gru te shpija për me i ba me hangër e me ia mbushë shpinë me fmi.

Jam gëzu si fmija kur u ndave. Por prapë se prapë të kam mbajtë larg. Nuk doja që ti me ma pa gëzimin dhe me ardhë te unë me kry ulë e me më thanë ‘ke pasë të drejtë’. Tesh kam të drejtën me ta shkru dhe me ta përmendë se nuk ke me ma pa surratin.

Qesh Banë, qesh. Unë të du të qeshun. Me mu nuk ka ndodhë asgja që nuk ka kenë e pa parashikushme qysh se kena lé’.

Nji kuti mbushë me letra të bame palë me kujdes. Nji shkrim i kujdesshëm dhe i bukur. Ai shkrim gjendej në çdo fotografi të saj.

U ngroh. E ngrohën ajo shumësi letrash që pa në kuti. Në fund ishte diçka e mbështjellun. E mbështjellun në nji kapuç leshit i mbështjellun mirë e mirë. Kapuçi i saj. E njohu. Me ‘të kishte dalë në disa foto. Ia kishte thurë Ija. Vendosi mos me e hapë.

-‘Duhet me mbaru letrat, paske pasë nerva me shkru e jo me më folë?’

-‘Mos më pyt ma, lexo aty e më len rahat’.

Kapuçin e futi nën jastëk dhe vazhdoi me letrën tjetër.

‘Mos u habit me letrat. Kam ditë me shkru, e meqë kam ditë, i kam thanë vedit me t’i lanë nja dy fjalë, se ti e di nuk më rrihet pa folë, fillova me i shkru kur e kuptova që nuk kisha me ndejtë shumë gjatë këndej.

5 shtatori i 1980, më kujtohet si sot dita kur ke lindë. Ditë e shtunë. Dita e lumnume. Kam jetu shumë vite, ndër ‘ta kam kalu edhe ditë të bukura, por e tham me plot gojën se kur ke lindë ti ka kenë dita ma e bukur në tanë jetën teme. Bashkë me lindjen tande te unë lindi nji ndjenjë që nuk e kisha pasë ma parë. Nuk kam marre me e pranu para tejet. Isha nji gru pesëdhjetë e dy vjeçe, isha ba pesë herë nanë e tre herë gjyshe, por kur të kam pa ty, kam kenë në nji botë tjetër.

Më ke ba me u ndje e bukur. Ndërsa jot amë e eme bijë u shëmtu, unë u bana e bukur, ajo ndjehej plakë, unë njizet vjeçe. Të vinte era tamël. T’atij tamlit që nji gru e mban dhe për të cilin kujdeset me aq dashni për nandë muj në gji. Fluturojsha në valët e asaj arome që mbushnin dhomën e mushknitë e mija.

Sot me e pytë vedin nuk di me u përgjigjë se çfarë aromet kanë pasë fmitë e mi. Di që trupi jem shëmtohej pas çdo barre, mbushesha me puça dhe e kisha të randë, përherë e ma të randë.

Të kishin lidhë në shpërgaj. Nuk e di kush e kishte ba, se jot t’amë nuk dinte, se e re dhe ishte lindja e parë për ‘te. Ashtu i kisha mësu unë të tanë me radhë, prej vajzave dhe nuset e djemve, njisoj. Po ajo gojë e vogël, që kërkonte nëpër ajër diçka dhe mezi lëvizte qafen, ajo ma prishi krejt mendjen. Të kam marrë në krahë. Të kam vu në prehën e kam fillu me t’i heqë shpërgajt nji nga nji.

Gratë që më shihnin, më bërtistnin. I kam pasë shty me dorë nja dy që erdhën me të marrë prej mejet. ‘Shkoni moj gra të marra se i kena mbytë fmitë, shkoni e më leni rehat’.

Aty i kam thanë vedit, ‘sot, jam ba me fmi’. Ia thashë vedit, se kujt me ia thanë, askujt. Kishin me më thanë ‘ke lujtë mendsh’, ‘ke pjerdhë’.

Qesh me mu, qesh sa të dush kur t’i lexosh këtë rreshta. Po kaq kisha ‘lujtë’, sa atë ditë, pasi kam dalë prej shpisë së seme bije, kam shku e i kam ly flokët. I kam ly me këna. Atëherë nuk kishte bojna si ka sot, se vallahi kuq i kisha ba, zjerm krejt. I lyva dhe u knaqa me vedi. Pas asaj shtatzanie aq të gjatë, gjysëm shekulli, m’u duk vedi e bukur’.

Bana e la n’anë letrën. Nuk e kishte pa asnjiherë si gru Ijen. Për ‘te kishte qenë njeriu që u kujdeste për gjithçka të sajën dhe gjithë kohës. E ama dhe i ati grindeshin gjithmonë për ‘pushtetin’ që kishte Ija mbi ‘te. Kur u ba e madhe, ndante me ‘te shumë gjana, i tregonte sekretet, ata të cilat as me shoqet nuk i ndante, jo ma me t’amën. ‘E paske nanadajën bobe’, i thoshin shoqet e ngushta kur ajo i fliste për Ijen. ‘Nuk asht nanadaja, asht nana Ija’.

‘Sot nuk kam kenë mirë e trupi nuk po më gjen rehati me asgja, prandaj e vetmja gja që po më ban me u ndje mirë asht me shkru.

Pa i mbushë të gjashtëmbëdhjetat m’kanë martu. Shumë ma e vogël se kaq kam fillu me u përgatitë për martesën. Kam shku në shkollë deri dymbëdhjetë vjeçe, pastaj më hoqën, hoqën edhe motrën që ishte ma e madhe, nana kishte nevojë për varzat në shpi.

Më martunen me nji ceremoni të thjeshtë. Atëherë kështu ishin dasmat. Këndoheshin nja dy kangë prej ahengxhijve, u mbledhte fisi dhe ja u kry.

Nuk di me ta shpjegu me fjalë frikën që kam pasë kur erdhi ora me shku te burri. Ma parë kam mendu për dekën. Por isha kujtu vonë për ‘te. Shumë vonë. Mendja më sillej e sillej për me gjetë nji mënyrë se si me dekë para se me shku te burri.

Po qeshi me vedi tesh, atëherë nuk kisha as guximin për me dekë, se edhe nuk dija se si. Njiherë kisha dëgju se nji vajzë e re ishte pas kenë mbytë n’lum e s’e kishin pas ditë as me e gjetë. E shkreta ajo. Po ma e shkretë isha unë, se nuk kisha dikë me më çu deri te lumi.

Kam vjellë n’sharabajkë. Burrin e kisha përkrah, po as nuk e shifja e as më shifte. E ndjenja erën e keqe që më vinte prej të vjelltit, që nji pjesë kishte përfundu te këpucët e mija dhe të tijat. Nën petka djersa më kullonte pikë pikë. U ra hall i madh. Nuk kishin se si më me tregu para njerzve, isha ba pis e në hall të zotit. Më kanë futë prej mbrapa shpisë. Më kanë futë në dhomë e më kanë ndërru. Disa gra që as nuk i njihja më ndërronin deri edhe brekët. Unë nuk lëvizja as gishtin, isha ngri, kallkan.

Më dhanën me pi nji ujë me limon. Më kanë nxjerrë edhe njiherë nga mbrapa dhe pastaj më kanë futë nuse në lagje, deri edhe sharabajkën e kishin pastru.

Pa ba nji vit martesë u bana gati me lindë fmivë e parë. Atëherë sigurisht që pa ba vitin e parë duhej shtatzania, shenjë pjellorijet. Kur linda Skenderin, fminë e parë, kam pasë ‘shtirë prej vedit, prej barkut tem, prej trupit tem. Në vend se me u gzu përditë e ma shumë që po bahesha nanë, tmerrohesha përditë e ma shumë edhe pse Ismet, im shoq, në mënyrën e vet përpiqej me m’qetsu.

Kur e kam pa krytin e djalit, që ma sollën te shtrati kam vjellë, kam nxjerrë edhe ata që s’i kishte stomaku. Gjak gjithandej. Tri ditë e para djali ka pi ujë e sheqer n’shishe, se unë nuk dojsha me e pa, më shtinte frikën ajo gja që kishte dalë prej barkut tem. Nuk e dojsha. Pyetsha vedin se çka po ndodhte me mu? M’u kujtu lumi. Nuk e doja jetën, as me fmi e as pa fmi, çka isha unë, çka kisha me kenë unë nëse nuk doja fminë tem? Këtë pytje ma banin tanë, por unë nuk kisha përgjigje për vedin, lene pastaj për të tjerët.

Më sollën nji doktor, i cili më vizitoi gjithandej dhe u tha që nuk kam ndonjë gja të madhe. Por ky shpjegim i tij nuk u pëlqeu asnjenit, prandaj kërkonin me ditë detaje, se nji gru nuk mundet me u sjellë ashtu me fminë e vet. Doktori u shpjegoi me fjalë ma të thjeshta ‘ajo vetë hala asht fmi, mos e merrni me të keq, leni kohë’. ‘Kam qenë katërmbëdhjetë vjeçe kur jam ba me fminë e parë, ku asht fmi kjo’, pat thanë e ama e Ismetit.

Kështu me ka ndodhë me të pesë fmitë. Me t’parin se isha fmi vetë, me t’dytin pa mbushë tetëmbëdhjetë, s’isha krejt fmi, por prapë se prapë nuk po arrija me u ndje mirë me fmitë e mi. Fmitë i kam rritë si të tanë. Kam pa të tjerët dhe i kam rritë, kam mësu prej nanës, vjehrrës e tana grave, por edhe prej burrave që kisha rrotull. Secili prej tyne dinte shumë ma mirë se unë me rritë fmi. Nuk mundesha me i kundërshtu, njenen palë sepse isha ende e vogël, e palën tjetër se isha gru.’

‘E kte keqrritje e kam vujtë shumë, kur Skenderi, i madhi, u ba njizetvjeç. Ishte momenti që i kam thirrë mendjes se i kisha tana gabim, se i kisha pasë tana gabim. Se unë vetë isha gabim. E dhimbja ma e madhe ishte, se nuk kisha kohë me i ndryshu gjanat. Ishte vonë.

Kur ka kenë ushtar, ai pat lanë nji vajzë shtatzanë. I kishte premtu me i ulë hanën dhe ajo i kishte besu. Kur më ka ardhë në derë e ama me at’ fmi ferishte që ishte shtatzanë, mu kujtu vedi.

Aq e vogël kam qenë edhe unë. Kam qa. Ma shumë për vedi.

Vajza, quhej Martë, nuk mundej me u kthy në shpi, kishin me e vra, kishte babën e katër vllazën të armatosun me të tana mjetet e mundshme me rujtë nderin e shpisë dhe moralin e vajzës së vetme. Skenderi nuk e donte. ‘Nji copë malësorjet, vetë e ka fajin që m’u dha astu si bibë qorre’. Fliste me mllef për ‘te, por duket se fjalët i kishte për mu. Ato ditë më dukej sikur edhe njerzit i jepnin të drejtë Skenderit, ‘djali ka të drejtë, vajza e ka pasë fajin’.

Ma parë edhe unë vetë i kam pasë njohë vajzat si fajtore, se ato, ato ishin të pakujdeshme e jo djali, djali ka lindë me e qitë e me e tregu në shehër, por vajza jo, ajo ka lindë me i ra anash shehrit, biles nën hije dhe mos me iu ndje zani i gojës.

Por më kishte ardhë rasti në derë dhe duhej me me mendu ma gjatë dhe mendova.

Ismeti kishte tre vjet që kishte vdekë. Edhe sikur të ishte gjallë nuk më kishte me më ndihmu me gjetë nji zgjidhje, madjes për tip që ka qenë, ma shumë e kishte dhi situatën se sa e kishte zgjidhë.

Pikërisht n’ato ditë kam njohë Faikun. E njihja prej larg, por asnjiherë nuk i pata folë. Kishte pak muj që kishte ardhë në lagje. Vejush me nji kalë fmi. Me i folë atij, nji si puna jeme, ishte me ia vu vedit shenjën e të pamoralshmes. Por për mu, vetëm tu e pa në ftyrë, ishte i vetmi që më jepte siguri. Më jepte siguri jo vetëm nga shprehja e ftyrës, por edhe fakti që sapo kishte ardhë, kishte pak mundësi me m’i hapë fjalë nëpër lagje, se nuk njihte shumë njerz.

Dhe lujta me zjermin. Pa më pa kush e kam taku Faikun. Ia pata thanë hallin. As Ismeti nuk më ka pasë dëgju si ai. Më pat thanë, se nuk i kishte tana përgjigjet në vend i duhej me mendu.

Por dy ditë ma vonë, ndërkohë që Martën e mbaja në shpi, Skenderi erdhi i lamë në gjak. Qante si fmi. U tmerrova. Mbasi e mjekume më pat thanë se sa të shërohej kishte me shku me i kërku dorën Martës te i ati, atje në malsi. U ba zhurmë e madhe nëpër farefis, por edhe në qytet.

‘Çka me i ba pra, më tha nanë e du e ka mbaru ky muhabet. Boll i kam thonë ‘jo’, por kush me të dëgju, djemtë e sotit?’ Ndërsa u thoja njerzve kështu, falenderoja me zemër Faikun’.

***

‘Po, e di, ti don me ditë ma shumë për Faikun. Tanë kanë dashtë me ditë ma shumë për ‘te, por të tanë dinin ma shumë se unë për ‘te, dhe më patën hapë fjalë sikur ishte ‘dashnori’ jem e janë mundu me m’i kundërvu fmitë. E fmitë, kaq mendjen, sa nji gogël, lëkunden lehtë, sidomos kur janë adoleshentë, u kanë besu fjalëve dhe nuk i kanë folë me gojë, vetëm kur ishin të detyrum prej mejet. Po fmitë nuk e kanë fajin, e kam fajin unë që nuk kam ditë me ia hapë mendjen. Por falë moshës asnji fjalë apo thashethem nuk më patën vu teposhtë.

(Po e vazhdoj letrën, se m’u desh me e ndërpre, më çoi Faiku deri në kryqytet me u vizitu, qesh me mu sa të dush).

E si të shkrojta ma sipër, për Faikun, kam me i ra pak gjatë, por shkrimin po mundohem me e ba të bukur, që mos me m’u mërzitë.

Kam mbetë e vé shumë e re. Pesë fmi me rritë. Shyqyr që kisha shpinë teme. Atëherë nuk kisha kohë me mendu për vedi, pastaj kush na edukoi me mendu për vedi, kush na mësoi se si duhet vedi? Askush. Atëherë e randësishme ishte me dashtë burrin e njerzt e burrit. E mu më dukej se këtë lloj ‘dashnijet’ pa kufij, ishte si me dashtë me u kthy nderin që na kishin ba se ata ‘na e kanë marrë vajzën, e nuk na ka mbetë në derë’.

Nji nga të vetmet të mira që më pat ba Ismeti, ishte se më futi në punë. Me shamatë të madhe prej prindve të tij, por më futi në punë. Në fillim me plotësu disa tabela me rroga e pjerdhi në ‘te, e pastaj me ba vetë rrogat. Aty ‘te puna e kam kuptu që të thaja në matematikë. Kushedi se çka kisha me qenë sot nëse nuk kishin me më heqë prej shkollet.

Iku Ismeti dhe më mbeti veç nji rrogë me mbajtë pesë fmitë. Skenderi ishte i madh edhe vajzat nuk ishin të vogla, por nuk mundesha me i futë në punë. Kush me të ndihmu atëherë nuk gjendej, të tanë të varfën, dy lek ma pak e ma shumë, të tanë të varfën. E me i ndihmu rrogës së vogël, vjedhsha, pak sot pak nesër. Në punë teme kishe çka me vjedhë, të të paktën mos me mbetë pa bukë. Pastaj punoja kah pak në shpi. Kishin fillu gratë me harnu getat që u ikte fija, atë fillova me ba edhe unë. Punë që kërkonte durim, të cilin nuk e kisha pasë, por e gjeta dhe e forcova. Paguhej pak, por gratë e qytetit kishin shpesh nevojë për me rregullu fijet. Pastaj ishte dhe koha për fmitë. E kur kisha kohë unë për vedi? Nuk më delte koha me u taku me motrat e vllaznit e mi, imagjino ti me pasë kohë për vedi, e si thojshin njerzit, ku me pasë kohë ‘për dashnorët’. Veç kohës që nuk kisha, mbrapa kisha edhe njerzit që shihnin e më gjykonin. Nëse nji e vé vendoste me u martu, nuk ishte ajo vetë që vendoste. Ishte familja e burrit të saj që duhej me dhanë dakordësinë me u martu, pastaj vinte familja e saj, pra nana e baba, nëse ishin gjallë, e nëse jo, vllaznit, e në fund nëse pranoshin fmija, e sigurisht djemtë. Kështu që ma mirë ishte me ndejtë kuk vetëm se sa me kalu nëpër tanë këto peripecina idiote.

Sigurisht që kisha nevojë, isha e re, prej betonit nuk më ka pasë pjedhë nana. E burrat e kanë pasë ditë dhe vazhdojnë me e ditë fort mirë këtë gja. E m’u afroheshin. Vinin kështu si për vizitë te unë, herë me më ‘ngushëllu’, herë me m’u ‘gjindë’, kryesisht kushërijtë e Ismetit. M’i hedhshin fjalët, ndonjë krah kështu në sup, ndonji dorë e pakujdesshme në kofshën teme. Në mënyrë ma të ulët ma lypnin trupin. Më vinte ‘shtirë prej mejet, gati me vjellë.

Njeni prej tyne e bani ma baltë. E çka kam ba thu ti? E pata kërcënu me thikë buket në fyt. Për kam pasë falenderu me mend grunë që theri tem shoq. Ismeti ka kenë burrë i pashëm, e kujtonte se tana gratë kishin me mbaru për ‘te. Nji pjesë edhe kanë mbaru, por e fundit, që ai pat vendosë me vu dorë në ‘te, ia tregoi mirë vendin. Vllaznit dhe i ati, komunistë të flaktë, por edhe me ‘moral’ të fortë, ja patën mbyllë dosjen atëherë.

Nuk bahej fjalë që nji gru si unë me ra në ‘dashni’. Djemtë e vajzat ishin të mëdhenj. Nuk dashuron nji nanë pesë fmish. Nuk ka kohë me dashtë. Atëherë Skenderi, shtatëmbëdhjetë vjeç, më shihte tanë inat kur u flisja njerzve rrugëve, imagjino po t’u flisja burrave që ai nuk i njihte.

Po, e kam dashtë Faikun, ashtu si më ka dashtë. Por, nuk isha e vogël. I pata ba llogaritë si ma e mira. Ai njeri nuk më ka pasë ndihmu veç për me zgjidhë hallin me djalin e madh, por edhe për raste të tjera. Faiku bante gjithçka për mu. Në fillim i bante sepse shpresonte se mund t’u jepesha, por kur e kuptoi se nuk kisha me iu dhanë kurrë, pastaj i bante se u bamë miq. Ishte gati me vra për mu.

Njiherë më patën vjedhë katër pulat e shpisë, voetë e nadjeve që rehatoja fmitë. Dy ditë ma vonë i kisha pulat në shpi. Hajni duket se i kishte vjedhë për me i hangër i shkreti, se në shpi më patën sjellë gjashtë pula, asnjena nuk ishe e jemja.

Nuk jam pendu që e kam mbajtë për mik. As sot që të shkruj dhe as atëherë kur kam me shku te të shumtit. Për mu ishte ma i vlefshëm si mik. Kisha nji farë friket se nëse kisha me iu dhanë atij, qoftë edhe sa për me shku bashkë, gjithë ajo mbretni mbrojtjeje kishte me ra, e kishte me u kthy në nji qark të mbyllun për mu. Unë isha tashma në nji qark të mbyllun e me m’u mbyllë ma fort nuk kisha nevojë.

A e kam shiju jetën dhe vedin, ke me pytë ti? A je gja e marrë, a pytet nana për këto muhabete? Po moj ma, n’at varfni të madhe, shpirti nuk të len dhe e kam shiju. Pak, por e kam shiju. A vetëm a me kënd, ça të duhet ty.

Nuk kishe lindë hala dhe a e din çka ka pa plaka e marrë njiherë në televizor? Ishte te italiani. Dy gra të vogla tu u puthë me njena-tjetrën. O Zot kam pa nëpër dhomë a ishte tu më pa kush që isha tu e pa atë skenë. Jam skuqë. Jam çu e kam pa prej dritares mos ishte dikush tu më pa. N’at orë kush me të pa, por kaq u bana me turp e marre. Kuku për gratë e mija, na kena pasë frikë me u pa në pasqyrë se fill të thoshin ‘he a të duket vedi e bukur’, të banin fajtore se po shihje vedin e jo me pasë nji të dashtun, e pastaj me pasë edhe gru të dashtun. Kur i kam pa gratë të nesërmen e mbrapa, i thosha vedit pritte zot me m’puthë ajo apo tjetra. Ateherë edhe emnat i kishim të tmerrshëm, tu fillu prej mejet Hanije.

Kur linde ti e i lyva flokët me këna, (ti nuk më ke njohë asnjiherë me flokë me thija, se qysh prej asaj dite veç i kam ly) me pat pa Faiku me sy sa dy kavanoza e më pat thanë ‘në këtë moment isha martu me ty nëse me thu ‘po’. Po ku me thanë unë ‘po’, tanë jetën me laps në dorë unë, kisha gja tjetër në kry, ‘si me të rritë ty’. Isha ba me fmi, nuk kisha nevojë për burrë. Se mos harroj me ta kujtu, nuk ishin hormonet e menopauzës jo, që më banen aq të bukur. Ishe veç ti, ekzistenca jote i vetmi hormon.

‘Faik na duhet nji kopsht i mirë për vajzën’, ‘Faik, kanë dalë sandale të reja për vajzën, por në kryqytet e jo këtu’, ‘sa e bukur copa e mbesës së asaj, ca i kishte ra mirë vajzës’, ‘na duhen bileta për festivalin e nji qershorit’, ‘ajo shkolla ku e ka rregjistru i ati nuk ban, tanë msusat janë komunista të thekun’, ‘na duhet patjetër nji doktor, eme bijë desh vdiq se bani vajzën, nji barrë e dytë ka me kenë mallkim për ‘te, nji doktor i mirë, po edhe burrë zotni’, ‘më duket se e ngacmon djali i filanit vajzën’, ‘ai asht fotograf kot, e ka nxjerrë vajzën keq’, ‘ça kishte kenë mirë me mësu biçikletën se e kisha me e nxjerrë me shetitë vajzën gjithandej’, ‘tesh na i hapë fjalë vajzës në tanë qytetin nji piklish që nuk e ka mësu kush se si përdoret ai sendi’, ‘në universitet në kryqytet jo këtu, këto nuk mësohet asgja, as se çka asht liria’, ‘lene mor se çka i thotë i ati, kush e çan kryt për ‘te...ai s’ka ditë për vedi si mundet me ditë për vajzën’, ‘ai Pandi kujton se vajza asht mall që shitet lirë, kujton se më rren mu me dy dhambë të bardhë dhe nji dasë të bukur floksh a?’, ‘hajt se e di unë pse nuk flas me Banën, por na i gjej nji vizë, se don me shku jashtë shtetit, mos e ki galje, nuk i thona gja, nuk guxon eme bijë’.

Po e mbylli këtu, por pasi t’i kam shkru tana këto, kam aq shumë nevojë me të rrokë. Po gratë e marra mbesin të marra. Nuk du me të marrë në telefon. Ti nuk ke ma nevojë për mu, as për mbrojtjen e kujdesin tem, e ke tregu se e din se çka ban me lirinë tande.

***

Bana u ndje mirë që e kishte taku Faikun edhe pse nuk kishin shkëmby shumë fjalë. Ndërsa pinin kafen e nadjes me t’amën, i tha që e kishte taku.

-Mirë ke ba të pastë nana. Mu m’asht dashtë me e pa me sy të shtrembtë për shkak të tem shoqit apo të vllazënve, por jo prej vedit apo prej Ijes.

-Nana Ija më ka lanë disa letra që jam tu lexu.

-Më pat thanë atë natë...Bana ka nevojë me lexu. Ma mori mendja diçka, por jo se e pyta.

-E ty çka të tha?

-Eh...gjana që nuk thuhen...

-...pse?

-Po sepse ajo pasi na vdiq baba, e pat fitu disi lirinë e vet, nëse mund ta tham se ishte ‘liri’, e na fliste me atë ide. Por ka harru se na pat folë vonë për lirinë, shumë vonë. Me ty krejt ndryshe asht sjellë, nuk ishte e njëjta si me mu.

-Nuk po të kuptoj, bjeri shkurt.

-Vetë më martoi me Besën, vetë ma gjeti, e mbas disa vitesh më pat thanë ‘lene, nuk ban për ty’. Ti ishe veç dy vjeçe e unë kisha frikë me e lanë edhe pse ishte pak i dhunshëm, jetonim disi. Njisoj si të tana, nuk kishte ndonji ndryshim të madh. Nuk pata pranu.

-...dhe

-Më tha, asnjiherë nuk asht vonë me e lanë nji burrë mut.

-Për këtë nuk e ka dashtë Besa?

-Jo vetëm për këtë, por edhe si njiherë Faiku e pat kërcënu, se nëse kishte me vu dorë në mu, kishte me e varë në mes të qytetit...e ai ia njihte mirë krytin Faikut.

-A ke qejf me ardhë me ndejtë te unë njifarë kohe?

-Ah, jo zemër jo...prapë se prapë kryti këtu ka me më sjellë.

-Te Besa…

-Jo veç te ai...shpija, qyteti, njerzit, dëshira me jetu aty ku jam rritë, kam nevojë për nji vend që më kupton dhe e kuptoj, diku tjetër kam me kenë e humbun.

-E humbun si njeri që i përket diçkaje, por mundesh me fitu vedin.

-E çka më duhet ma…

-Pse thu kështu…

-Sepse Banë, ajo me gjithë mend iku, se kishte moshën e sëmundjen, por më mori me vedi edhe shembullin që kisha për jetën, mbrojtjen që kisha, strehën e tana, ajo më jepte forcë. Te ajo nuk kisha nevojë me folë, më njihte sa hyja në derë. Vendi i vetëm ku mundesha me u llastu pa më sha njeri.

-...tjetër?

-Çka tjetër?

-A të tha gja tjetër?

-Më la orën e vet...kam pasë kujtu që e ka shitë kur martume Ganen. Ishim keq ekonomikisht dhe më tha që e pat shitë. Por jo, ja shihe ku e kam. Rrethin e ka prej arit.

-Shumë e bukur, e gëzofsh.

***

‘Ndoshta ty nuk të duhen gja, por ja çka kam vendosë për gjanat që më përkasin mu. Shpinë po ia la Ganes, vajzës së vogël. Ajo e ka burrin e sëmurë dhe nuk asht i zoti me u kujdesë për familjen e vet e Gania po këputet sa në punë, a me fmi e për ma tepër i duhet me pagu qira për shpinë e vogël që ka.

Ka me u ba shamata mal, por ia kam lanë tana me noter. Nëse djemtë kanë me e çu në gjyq punën me nda shpinë, se ia njoh mirë krytin të treve, Skenderit, Altinit e Saitit, ia kam lanë noterit të drejtën me e shitë shpinë dhe paret me ia kalu prapë Ganes. Djemtë kanë marrë atë pjesë të trashëgimisë që kanë gëzu prej t’atit, atë që nuk ia vodhën kushrijtë. Nana jote ka me ta thanë vetë se çka i kam lanë, ti e pe dhe e lexove se çka të kam lanë.

Ti nuk ke nevojë ma për askënd, je aq e madhe sa mos me u varë prej kujt, por gjithmonë dije që e ke nji derë të hapun për çdo gja. Jo të unë jo, se unë nuk kam me e nda ma se kur asht ditë e natë. Mos hajde me më pa. Lulet kalben shpejt, njisoj si trupi’.

***

Po priste të lajmërohej avioni i saj. E kishin përcjellë të dy. Ia kishte përsëritë s’amës ftesës, kësaj here në sy të Besës. Ky i fundit kishte mbetë keq dhe i kishte pytë të dyja pa mendu gjatë ‘po mu ku po më leni?’.

Para së të ngrihej avioni, nji anglez i erdhi pranë dhe i kërkoi që nëse kishte mundësi të ndërronte ndenjësen, pasi bileta e tij nuk parashikonte të rrinte afër të dashtunës së tij, nji bionde gjermane që kishte në krah. Pranoi me shumë mirësjellje. Ndenjësja saj e re ishte pranë dritares, afër krahëve t’avionit.

Para se të vendoste çantën e shpindës poshtë ndenjëses, Bana nxori kapuçin e saj, nuk e kishte hapë ende. Donte ta hapte kur të shkonte në shpi. Kishte duru deri tani, por gati dy orë fluturim po i dukeshin të gjatë.

E mori dhe e hapi. Nuk po u besonte syve.

-‘Nana nuk ka dashtë kënd tjetër ma shumë se ty’, dëgjoi zanin e Ijes, ndërkohë që mahnitej me xjerdanin.