Gilmana Bushati: Fjongo

Dielli edhe pak ka me shku me fjetë mbas majës së malit, që ishte menjiherë mbas shpisë së Dinarites. Ajo vrapoi. La punët që kishte në dorë. Po lante enët te truma jashtë. Fshiu durt me bohçen që kishte para, ngriti nja dy fije flokut ra për ballë dhe shkoi te vendi. Tanë shpija e dinte që ishte vendi i saj. Atje, në fund të kopshtit, pikërisht ku i ati e vllaznit kishin mbjellë misër, pamja binte mbi luginë. Lugina ishte e madhe dhe e gjanë, por nuk kishte dalë aty me pa natyrën, e njifte përmendësh, por atë që kalonte atje poshtë, trenin. Lugina kufizohej me dy kodra të vogla nga ky delte treni prej nji tunelit dhe hynte prapë në tunel. Në momentin që kaloi treni ajo mblodhi dy gishtat e saj, tregusin me të madhin, me e përfshi lojën e mrekullushme të saj, në at’ hapësinë të vogël. Aq sa zanë gishtat krypën për me ba bukën, aq ishte e madhe ajo lojë. Në darkë treni ka me u kthy prapë prej andej kah ka ardhë, por sonte nuk kishte me pasë kohë me e pa, kishte punë. Mbylli sytë, tu andërru ashtu në mes të ditës, për me pasë mundësi njiherë me hypë në tren.

 

Rita e vogël qante shumë e Dana e ama e lente me qa se kishte edhe katër djem të tjerë, shumë ma të rritun se vajza, plus punët e shpisë, të nji cope toket fshehë mes pemëve sigurisht dhe të shoqin. Kur kishte pasë kohë, i kishte pytë plakat e fshatit çka me ba me atë fmi, që në fakt duhet të ishte gëzim për ‘te, por durimi i kishte mbaru dhe s’ishte e zoja me e përballu, pasi tanë natën e lente pa fjetë. Plakat i jepshin gjithfarë zgjidhjesh, por Rita, prapë qante. Deri sa nji ditë, s’kishte ba as pesë vjeçe, Rita për me iu fshehë s’amës, ishte afru te gardhi me pamje nga lugina e ndërsa si fmi lunte me karabushat, ende të papjekun mirë, dalloi atje larg, nji gja të gjatë që lëvizi, ngadalë, nji gja e zezë, që s’ishte ma e madhe se nji gisht i dorës së saj të vogël dhe u habit. Ajo priti aty që atë gjanë me e pa prapë. Kaloi nata e ajo në mes misrave. Vllaznit, nana, baba kishin dalë me e gjetë gjithandej, por edhe pse i dëgjonte zanat e tyne, nuk lëvizi prej andej. Dikur e gjeti e ama. E hangri nji shputë të mirë turijve sa filloi me qa. E për çudi t’amës, atë natë Rita qau deri sa i kaloi dhimba e shputës, pastaj pushoi. Ishte nata e parë që ajo flente pa qa e pa u zgju me i kërku ndonji shërbim të amës.

 

Tu u rritë e vazhdimisht tu e pa, treni, i cili kalonte dy herë në ditë, u ba loja e saj ma e preferume. Verës i duhej me shku mbas misrave, kurse dimnit arrinte me e pa prej derës së shpisë. Rrinte atje e ulun dhe priste orën. Rita delte edhe kur nata nuk e lente shumë me e pa trenin, se ishte larg, por e dinte që kishte me kalu. Nga i ati e vllaznit mësoi që treni kishte vagona të mëdhenj, krejt prej hekurit, me dritare të mëdha, ku njerzit delnin në dritare me marrë ajër, me pa natyrën, më përshendëtë njerzit e zonave apo me pi cigare. Treni ecte në disa shina të mëdha  prej hekurit, që lidheshin me njena-tjetrën me binarë druni. E rreth e rrotull kishte shumë gurë të vegjël. Ai transportonte njerz që iknin prej nji vendit në nji vend tjetër, njerz që punonin në vende të largëta. Nganjiherë kalonte treni me njerz, nganjiherë kalonte treni me kafshë ose me mallna të tjerë. Banorët e zonës, atje poshtë luginës, arrinin me hypë në ecje e sipër në tren, për me pasë mundësi me shitë ndonji pulë, voetë e freskëta, perimet apo punime artizanale të ndonji mjeshtri. Por as baba e as vllaznit nuk kishin hypë në tren, nuk i pëlqente, kafshët e shpisë ishin ma të rehatshme me udhëtu. Pastaj atyne u pëlqente me iu ngjitë maleve, me kalu dy apo tre ditë nëpër shtigjet e ngushta veç me shku për vizitë te të afërmit e tyne.

 

Rita që kur kishte kenë e vogël, e kishte andërru me i shku afër e me e pa atë gjigand. Prej shpijet i dukej si fije barit që hyn e del prej tunelit. Kur kalonte treni dhe ajo ishte te vendi me e pa, ajo herë me vedi e herë me za, imitonte zhurmën që vllaznit ia kishin përshkru, se as zhurma nuk vinte deri aty. Çaf-çuf, çaf-çuf…E ky çaf-çuf, i vinte netve kanjiherë si andërr. Në shumë andrra. Në nji ajo asht me nji fustan blu, njisoj si qielli, i ka flokët e lame e të lidhuna me nji kordele të bardhë. Mban në dorë nji çantë të vogël, ku ka futë dy rriska bukë me djathë e nja dy mollatarta. Zen vend afër dritares së madhe, në nji kolltuk të gjanë e të butë, kolltuk vetëm për ‘te dhe nji tavolinë të bukur. Vën shpindën te ndejsja dhe pret me u nisë. Udhëtimi ka me kenë i gjatë, ashtu si treni, shumë i gjatë, me shumë vagona. Në momentin që fillon me lëvizë i bjen dielli në sy dhe zgjohet. Ka andrru vedin tu përshëndetë njerzit me dorë prej larg. Kanjiherë ka edhe nji shami të bardhë në dorë dhe e tund në shenjë lamtumire për njerzit që janë në tren. Nuk i njef, por kënaqet me ftyrën e qeshun të tyne e që ndonjeni i kthen përshëndetjen, me shami ose me dorë.

 

Kur i ati blevi televizorin, të fundit në tanë katundin, Rita pati rast me pa e më dëgju ma shumë për trenin. Nuk e tërhoqën filmat vizatimor me arusha apo me mjellma, por veç ai. Por tanë në shpi thoshin, hajt se fmi, ka me harru. Ajo nuk harroi. Fantazia e saj udhëtonte në vendet që prekte treni. Te deti, te ai gjigandi blu, që njerzit shkonin për diell e me u la në ‘te. I kishte pa njerzit tu u ulë prej trenit me strajca, kapele, çadra e fmi, shumë fmi, me pantallona të shkurta ose me fustane me lule tu u nisë tanë gëzim drejt gjigandit tjetër. S’e kuptonte krejt këtë gëzimin e ftyrave të tyne, vetëm se kishim me shku me u la e me marrë rreze diellit, kur shumë mirë mundeshin me u la në shpi e diellin edhe tu mbjellë misër a tu la enë jashtë oborrit mundesh me e marrë. Dinaritës i kishte mendja se pse ai ujë kishte atë ngjyrë aq blu, prej kah i vjen tanë ajo ngjyrë që i mrekullonte njerzit.

Kur u rrit, duhet të kishte kenë nja dymbëdhjete vjeçe, tu punu nji ditë n’arë me t’atin i pat thanë ‘babë a po me çon nji ditë mepa trenin ?’ I ati e pat pa me çudi, pastaj kishte ndryshu menjiherë pamjen e ftyrës. ‘Treni s’asht për vajza si ti t’pastë baba, aty hypin njerz të këqinj që shkojnë sa në nji vend tjetër me mbjellë vetëm keq, hiqe mendjen, nuk asht për ty, me shku ti atje, tash të kapin e nuk të bijnë ma në shpi’. Dinarita kishte dashtë me qa n’atë moment, por e pat pyetë t’atin prapë ‘po nuk kam mendu ndonjiherë me shku vetëm atje, me ty kam qejf me shku, ose me ndonjenin vlla, ju jeni të fortë, pastaj sa me shku me e pa e jo me hypë’. Por i ati, atje tu hapë kanalin vaditës për nji grusht grunë që kishin mbjellë, kishte tundë krytin dhe e kishte mbyllë bisedën me ‘ti nuk je vajzë për tren’. Atë natë asaj i ishte kthy në andërr fustani blu, kolltuku, tavolina, por te dritarja e madhe nuk ishte ma dielli që ia vriste sytë, por nji njeri i keq, që ja kapte dorën me zori dhe e hedhte prej dritares. Nuk e kishte kuptu se pse ftyra e njeriut të keq në andërr kishte kenë ajo e t’atit. N’andërr ai qeshte me za të marrun.

Makthet për trenin mbarunen shpejt. Ajo harroi se çka i kishte thanë i ati, kështu që kur kishte kohë, shkonte te vendi i saj me pa atë gjurmë të zezë që lëvizte. Nji ditë, ndërsa ajo po fërkonte teshat te lugu në mes të oborrit, nana Danë, iu afru dhe e përqafoi fort. Kishte dy lot në sy. Mori vesh që e kishin feju. Ajo kishte moshën, pesëmbëdhjetë, kushrinat e saj ishin martu edhe ma herët. Nuk ndjeu asgja, po veç u emocionu prej lotëve të s’amës dhe lëshoi edhe ajo dy tre lotë. Katër katunde ma andej banonte burri i saj. Nji njeri i mirë, djalë punëtorë, me shpi e me tokë sa e tynia. Dinarita me sa e dinte, qysh se kishte lé, aq shpi e aq tokë ishte vetëm për të varfnit, që lanin teshat jashtë në oborr edhe kur kaçajt mbulonin çatiat. Asgja e re donte me thanë. Jo si Lulja, kushrina e saj, që i shoqi zotnonte edhe nji karrocë e dy gomer dhe qerre me punu tokën, që ishte dhjetë herë ma e madhe se e tynia. Të paktën kështu thoshte Lulja. Ajo nuk i lante teshat në oborr jashtë, por në nji vend me zjerm e lug brendë, ndërtu për gratë që me i zi e me i la teshat pa mërdhitë e pa kullu në djersë.

 

‘Po tren a thu ka atje ?’ pyti t’amën ajo.

‘Çka të duhet treni Dinaritë, asht katër katunde ma nalt se i joni, masanej te shpija e burrit ti duhet me e harru trenin, s’ke me pasë kohë për këto gjana fmish’, iu përgjigj e ama.

‘Katër katunde ma nalt dan me thanë që puna ka me kenë ma e vështirë se këtu?’

‘Po se ke me u kujdesë edhe për burrë, shpinë e tij, vjehrritë, vllazën e motra që gjen aty edhe për bahçen, ke me kenë nusja e parë që hyn në at’ shpi’ – iu përgjigj e ama ulë n’anë të lugut.

 ‘Po televizor a kanë ata ?’ – pyti tanë kureshtje Rita.

‘Atje mezi shkon drita elektrike maj të pastë nana, po nuk di me të thanë a kanë televizor, se baba i ka ba këto muhabete, ai i ka dhanë fjalën’.

‘…’

‘E çka të duhet televizori maj të pastë nana, nuk asht pa kund që nusja me u ulë me pa televizor, s’ke me pasë kohë të tham’…

‘Jo moj nanë, po nëse nuk e shof trenin atje te luginat e tyne a te ndonji tunel i tyne, ta shof të paktën në televizor…’.

‘Harroje zemër trenin, s’asht për ne. Na kena lindë me u thà këtyne lugjeve ku jam ulë’.

Qysh atë ditë, Dinarita nuk e pa ma trenin atje poshtë edhe në andrra nuk i erdhi ma. Erdhën e morën nuse nji vit ma vonë. Në nji mushkë ajo, në tjetrën teshat që kishte përgatitë për jetën e punën te shpija e re, katër katunde ma larg, s’kishte dashtë me ia mësu emnin dhe kështu kishte mbetë përcaktimi për shpinë e burrit. Në mushkat e tjera ishte burri, djali i ri e punëtorë, i cili nuk dinte me ndejtë as në mushkë e në mushkat tjera, mashkuj të tjerë të shpisë së djalit.

Te ai katundi s’kishte dritë elektrike e për ma tepër nuk kishte as ku me e hedhë synin me pa poshtë, me pa luginë a ndonji livadh, se katundi ishte afër majës së malit dhe shpija gjendej në nji çark shkambijsh të mëdhenj, me pak gjelbërim rreth e rrotull. Ditën e dytë, ai djali punëtor që mezi rrinte në shtrat, njisoj si majë mushket, e mori me vedi te punët e ditës. Ishte vjeshtë dhe mblidhnin dru për dimnin, që duhej të ishte i gjatë. E shkonin shumë larg me mbledhë dru. Nuk kishin mushka. Ato të martesës ia kishin marrë njerzve të njohun të katundit të tyne. Ishte shumë kohë larg pylli ku prenin dru. Ngarkoheshin të dy në shpindë dhe i ulnin poshtë. Kështu disa ditë rresht. Ndërsa ai sistemonte drutë, ajo lante teshat e shpisë në lug. Binte nata shpejt aty. Dielli ikte pa mbërritë mirë, por ajo vetëm kur mbaronte lugun kishte mundësi me e ushqy vedin.

Nji muej, dy muej, dhjetë muej, nji vit. Ajo lindi vajzën e vet te stalla e deleve. Aty e kapën dhimbat dhe aty erdhi ajo gruja që kujdesej për tana, për gratë e për delet e tanë katundit. Dinarita nuk u gëzue që kishte lindë vajzë. Iu kujtu nana te lugu, atje tana djegin jetën e tyne. Po hajt, ishte nji mundësi me shku te shpija e prindve. Zakoni. Askush prej shpijet nuk kishte ardhë me e pa, tesh, ajo kishte me pasë nji arsy me shku. E kishte marrë malli për shpinë e aromën e vet që kishte lanë atje. Te ky katundi, katër katunde ma larg se i saj, asnji aromë s’i kishte kthy ndonji kujtim, por as në kujtesë s’kishte rujtë asnji aromë të re, që kishte plot në atë natyrë të egër.

Kur shkoi te shpija mbasi u ç’mall me nanë, babë, vllazën e kujtimet e veta pa që shumë gjana kishin ndryshu. Baba me vllazën po ndërtonin nji shpi te re atje ku dikur mbillnin misrin. Dy vllaznit e mëdhenj ishin feju e shpejt kishin me u martu e s’kishin vend edhe për dy nuse të reja. Me atë shpi aty ishte zanë pamja e gjanë e luginës, tash aty ishin dy dritare të vogla. Sa e vogël iu duk bota prej aty Ritës. Qau vajza. Duhet me shku me e u kujdesë edhe pse nana Danë po marrosej mbas së ferishtes. Ja po ik dielli, asaj iu kujtu me shku me pa luginën, e kishte marrë malli për atë Dinaritën e vogël. Edhe atje poshtë njerzit ndërtonin. Ishin ndërtu shumë shpija. Kishte ma pak pemë e ma shumë çatija. U kthy për me shku te e bija, kur u kujtu. Priti pak, priti edhe nji ma pak tjetër, edhe dy, u banen shumë. Ndoshta ndërtesat e reja kishin zanë pamjen e lojës që asaj iu kujtu pak kaq shumë kohësh.

Qeshi. Baba e ka pasë ditë drejtë, treni s’asht për vajza si unë, ku fustani me at’ ngjyrë e ma tepër ku kordelja, s’kam flokë për ‘te, s’ka ku me më ndejtë. Para se me u futë brendë pa nji grumbull hekurash e drrasash n’anë të gardhit që ndante shpinë e tyne me atë të kojshive. Hyni brendë. Nuk shkoi te e bija, por doli prapë jashtë dhe iu afru atij grumbulli të çuditshëm. Hekura madhështorë. Drrasa të trasha, të shkurta, me nji ngjyrë të zezë, kishin aromë të randë. Hekurat njenen anë e kishin shumë të shndritshme e tjetrën jo. Vuni dorën nga ana e shndritshme, gati si pasqyrë. Ndjeu nji dridhje dhe e hoqi dorën menjiherë. Iu duk si nji djegie e fortë. Fërkoi gishtat e asaj dore me dorën tjetër, por jo, asnjeni s’kishte plagë djegiejet. Në imazh i shkoi shpejt nji kordele. 

Hyni brendë. Mbasi mbaroi buka dhe u ulën me ndejtë pak për me u knaqë me ferishten e vogël, Dinarita pyti.

‘Po ata hekrat aty në fund çka janë ?’

‘Hekra për shpinë e re të pastë baba.’

‘Pse ashtu me bira janë hekrat për shpi të re a ?’

‘Vehen sipër në mure me mbajtë çatinë, po kam pa në katund që i vejnë edhe për kolona dhe i mbushin me llaç, asht hekur i mirë thojnë’.

‘Po sa mirë, shpija e re ka me kenë ma e fortë se kjo e vjetra. Sikur të kishim ndonji hekur kështu për me mbajtë çatinë tonë se asht tu rà e tesh na zen ndonji ditë fmi e kaçafmi nën ‘te’ – u gëzu Dinarita.

‘Ka të pastë baba hekra për të tanë. Na e morme vesh të fundit, se kishim me pasë ma shumë sot, po ja që jena larg…’

‘Pse e morët vesht të fundit e çka?’

‘Po tanë njerzia kanë shku e kanë shkulë hekrat e çaf-çufit dhe janë tu ba shpija, edhe binarët janë tu i përdorë se janë të mirë e të fortë. Disa janë edhe tu i shitë, po na qëllume që e morme vesh dhe shkume me vllaznit tuj ndame pjesën tonë dhe mezi i kena pru deri sipër, se mushkat mezi e mbajnë atë ngarkesë, janë shumë të randë’.

‘Ah…’

‘Kur të vijnë yt shoq me të marrë tash e pyes se sa i duhen, se duhet me shku me i marrë shpejt, se njerzit janë tu i shkulë e nuk janë tu lanë gja n’te. Kanë fillu me i shitë.’

‘E sa kushton nji?’

‘Për ju asgja mar babë, asgja, falas janë’.

 Nuk fjeti deri sa pa pak dritë. Aty e zuni gjumi, pak sa, sa me marrë pak forcë, mbasdite kishte me shku te shpija e burrit, i kishte mbushë ditët te shpija e babës. N’andërr. Nji andërr jo ma shumë. Ndërkohë që i bjen dielli në fytyrë, nuk arrin me mbyllë sytë se fjongoja i zgidhet dhe fluturon prej dritares së madhe të trenit. Fjongoja qan me za. Tu fluturu e tu qa. Dinarita vrapon pas saj me e kapë. Nuk e arrin edhe hidhet në hapësinën bosh. Dëgjon zanin e vet që ushton në luginë. Ngushëllon fjongon e bardhë.